1897: Ubhubhane weenkomo iRenepesi

Esi sisifo esabulala iinkomo ezininzi kakhulu kweli loMzantsi Afrika nakwi Afrika ngokubanzi. Ingxelo ithi esi sifo sasivela kwilizwe laseIthali ngonyaka ka1897, saza sangena kweli loMzantsi Afrika sivela kumazwe akumantla eAfrika. Elona gama lesi sifo yiRinderpest, kodwa amafama amaXhosa asibiza ngokuba yiRenepesi ezilungiselela.

Iminyaka yo1800 yaba lixesha lokuvumbuluka kwezifo ezininzi ezathi zabulala imihlambi yamafama. Kwangelixesha linye maninzi amalinge ophanda enziwa kukhangelwa amacebo okuphilisa imfuyo yamafama.

Ukufika kwesi sifo kwabangela ukuba amafama amnyama afelwe ziinkomo, kwaye oku kwachaphazela namasiko nezithethe zabantu abamnyama. Kuthwa amaGqirha emva kokuphela kwesi sifo ayengavumi ukuba anyangwe ngenkomo ebezinesifo iRenepesi.

Ngeminyaka yo1800 zazininzi iinkomo, iigusha neebhokhwe ezisuka kumazwe angaphandle ezazingena kweli leAfrika. Ngenxa yemeko zelo xesha kwakungelula ukukhangela ukuba zithwele izifo kusinina. Isimanga sikaNongqawuse Mhlakaza naso sasikwa ngale minyaka yoo1800, kwaye naso sabangela imbhubhiso yeenkomo ezininzi.

Amafama amnyama ayexhomekeke kulwazi lemveli ukuphulisa imfuyo yawo ngalo maxesha. Ayengavumi ukuguqukela kwindlela zokunyanga imfuyo zaseNtshona, ayegrumba iingcambu anyange imfuyo yawo. Uninzi lezifo ezibonwe kwimfuyo kwilizwekazi laseAfrika zizifo ezivela ngaseNtshona ukusukela kwamhlamnene.

Kutshanje uMzantsi Afrika ubuxakekiswe sisifo sechwane esibangele ukuba izilwanyana ezifana neenkomo zingahanjiswa ukusuka kwelinye iphondo ukuya kwelinye. Ngokuqinisekileyo iRenepesi le yahamba ngenxa yokuba ngalo maxesha kwakungekho mithetho ethintela ukuhanjiswa kwemfuyo ukusuka kwenye iindawo ukuya kwenye iindawo.

Inkqubo yokuhlolwa nokuqinisekisa ukuba imfuyo yomfama iphilile yenye yenkqubo ezintsha esetyenziswayo ukunqanda ukuhamba kwezifo ezosulelayo. Imithetho emiyo kule mihla igunyazisa ukuba imfuyo ihlolwe phambi kokuba isuke kwenye indawo isiya kwenye. Ukuba ifunyaniswe inesifo esinokosulela ezinye iimpahla iyanqandwa ukuba ihambe ukuze ingosuleli ezinye apho iyakhona.

Ukanti xa sele ifikile kwenye iindawo kunyanzelekile ukuba igcinwe ixesha elithile ihleli yodwa kude kuqinisekiswe ukuba ayinasifo sosulelayo. Ukuvela kwesifo seRenepesi akuzange kubangele ukuba zingahambi izilwanyana ukusuka kwelinye ilizwe ukuya kwelinye ilizwe. Oko zazihamba ngoko zisahamba kunanamhla oku zisuka kumazwekazi zisiya kwamanye amazwekazi ,namazwe ngokunjalo.

Kutshanje umbutho weAl Mawashi ungene enkundleni ngenxa yokuba umbutho weSPCA ungavumi ukuba iigusha zeli ezingaphezu kwamashumi amahlanu amawaka zithunyelwe kumazwe aseMbindi Mpuma. Esona sizathu siphambili ebesibekwa yiSPCA yindlela eziphethwe ngayo ezigusha kwixesha elingaphambi kokuba zithunyelwe eMbindi Mpuma. IAl Mawashi yaliphumelela elodabi ngaphandle kwengxaki.