Ukubaluleka kolwimi lweenkobe

Kulindelekile, kunyanzelekile, kumelezekile ukuba ndigxile emanxebeni ndixhentse ndixhininike ndixel’ ixhwele likaXakeka xa lisiza nentsombululo kwingxuba kaxaka yakwaXhosa exaka amaxhego okuhlala.

Ligxalathekile igqala lamagqala uKetani Siyabonga. Ndivumeleni ndingahlabelanga mgama ndenze endakufundiswa ngumama notata. Ngxatso kuni bafundisi ntsapho, kuni bantu bakhulu balapha, ndiphethe ngokuthi nakuni hlumelo lomzontsundu. Ndiphuma kwandlunkulu eHector Petersen High School apho sikhahlela inkosi yethu uMnumzan’ uNyati (iqununu yethu). Sithi Aah! Dilizintaba! Ndingakhanga sidudu ngomcinga, mandiwagawule ndiwarhuqa.

Ulwimi oluncamisayo noluneengcambu, ndithetha nqo ngolwimi lweenkobe kwedini. Ulwimi looDizadala kade bemkhwahlaza, lona sathi savuzwa ngalo nguQamata yena onguMakhonya kwindalo yonke.

Bantwana bomgquba nomthonyama, olu lwimi lwethu kaloku lalusingathwe lifunjwathe ngooMakhwekhwetha amakhwenkwe amakhulu, ndibala iinto zooMdliva neento zooMqhayi, zona zazisithi zakuthonyama kucace inkwenkwe endodeni, ibe ngathi ziyaqula.

Ekuphileni kwethu ubomi akukho nto yenza uyolo nemvakalelo emnandi ngathi kukuzazi ukuba ungubani, usuka phi na.

Olu lomxhaxha lulwimi olusidima side, ongcambu zalo zingabuniyo, omthombo wothando lulwimi lubanzi lunzulu kwaye lude ludale ngoba lelamanyange – lamanyange. Kweli xesha siphila kulo kukho izinto esithanda ukuzenza nesibawela ukuzenza kodwa ngenxa yokuba uyakufika zibhalwe ngolwimi lwabakrweliweyo (abasemzini) asikwazi.

Kodwa ngoku uyakwazi ukucela ukubhalelwa ngolwakho ulwimi okanye kuthethwe ngolwakho ulwimi ukuze ube nakho ukuyiva le nto ithethwayo okanye ibhaliweyo.

Zenikhumbule kaloku mawethu abaninzi benza izivumelelwano ngezinye iilwimi bengazi ke phofu, ngelinye ixesha besonqena ukuphuma egusheni ukuba kubo kumnyama ngololwimi kubhalwe ngalo okanye kuthethwa ngalo. Uninzi lwabo uyakubafumana ngapha kwezitshixo, kambe abanye sebekwaNtsongwa-nyawana, kudala nokhula selakhula esifubeni. Umbuzo ke uthi ingaba ungathanda ukuba ngomnye wabo bantu?

Apha esiXhoseni iimfundiso zibethwa ngenduku kodwa uyakufumanisa ukuba ezo zitshotshentla yimbeko, luxolo nothando. Yiyo loo nto kufuneka wena umdala umthobele omncinane kunawe, nawe umncinci mthobele omdala.

Kambe abanye bafuna ukulityeshela ulwimi lwabo kuba besithi aluna mpucuko, alunankqubela kwaye lelantlandlolo.

Kwamhla mnene ngexesha loxhapha axele ixhwili, oxhentsa kuxhelwe eXhukwane, kwakukho izimbo zokuba ngenye imini soze sibe neengxaki ezifana nezi. Abagazi limhlophe bona bayibona le nto, amagqirha wona omba iingcambu zathi shwaka.

Urhulumente wethu ungurhulumente okhululekileyo nongenamkhethe nesizingca ngaye kuba wonke ubani uvumelekile ukuba angathetha naluphi na ulwimi afuna ukuluthetha nangaliphi na ixesha kodwa uninzi lwethu mzontsundu singabona basebenzisa ezinye iilwimi siyeke olu lwethu ulwimi. Lo nto ibangele ubulaleka esizweni esintsundu, ubuye ukhumbule isizwe sifa ngomntu omnye.

Uyakuthi xa uphosa amehlo phesheya pha ezikolweni uphawule ukuba kukho izikolo ezingenasiXhosa njengesinye sezifundo. Kambe kwezinye awuvumelekanga nokuba usithethe.

Kwezinye iiyunivesithi isiXhosa asikho, njengesinye sezifundo okanye ulwimi ekufundiswa ngalo emigaqweni yokufunda. Imisebenzi emininzi ifunisa ukuba uthethe olwemboleko imini yonke. Lo nto seyide yaqheleka, sebede bancamathela kolo lwimi lusisonka semihla ngemihla.

Sizukulwana sikaNongqawuse lichitheke phi na, ngathi ifuna ukubuthwa nje? Iqale kancinane kanti ngumlibe. Heshani madoda ngaloo minqayi yenu ngoba ngumkhwa ombi lo kwaNtu.

Khumbulani kaloku ukuba isizwe ngasinye sinezithethe namasiko aso.

Ndimothulela umnqwazi urhulumente wethu osiphetheyo ngokuthi unyaka nonyaka amane ehlala eba neendibano ngosuku lamagugu nenkcubeko, apho sicebisana ngoba masiwathande siwagcine awooqhiya-nkulu amasiko. Mandiphinde ndigxininise ndithi Huntshu! Nakuni Nkosi zethu zomthonyama ezibila zisoma zifuna elo bawo limile nakosebeleni.

Nani bamilebe ibhunxileyo banyiseni oonyana neentombi zenu kuba xa ookhokho benovuka babone lo mbono mbi kangaka kambe ngubani owaziyo ukuba bangasenza ntoni? Ngubani owaziyo ukuba xa sisiya kwela zwe labo bangasamkela na? Ngubani phakathi kwethu ozaziyo iingcinga zabo?

Lixesha lokuba sonke sibuye ezindleleni zethu ezigwenxa senze imiyalelo nemigaqo yabo bangasekhoyo, ukuba sithe senjenjalo sakuba ngabasikelelekileyo. Kamnandi mawethu.

* Umbhali ngumfundi kwibakala le-11, eHector Petersen High School. Le yintetho eyenziwe nguSiyabonga Ketani nophumelele ukhuphiswano lwezincoko eSteve Biko Centre eGinsberg.